Klinische Neuropsychologie H10. Aandacht En Executieve Functies

Front 1

Aandacht is een cruciaal concept in de menselijke informatieverwerking:

het is het proces dat

Back 1

relevant informatie scheidt van niet-relevante informatie.

Controle is de essentie van executief functioneren. Executieve functies zijn die hersenfuncties die nodig zijn voor het kunnen plannen, initiëren en reguleren van doelgericht taakgedrag in complexe, ongestructureerde situaties.

Front 2

Controle is de essentie van executief functioneren.

Executieve functies zijn

Back 2

die hersenfuncties die nodig zijn voor het kunnen plannen, initiëren en reguleren van doelgericht taakgedrag in complexe, ongestructureerde situaties.

Front 3

Selectiviteit van aandacht

Het begrip aandacht is nauw verweven met de informatieverwerkingsbenadering van menselijke cognitie. Informatieverwerking vindt in de oorspronkelijke aandachtstheorieën plaats in achtereenvolgende stadia, die ieder een bepaalde hoeveelheid tijd kosten:

c

v

b

r

Back 3

-het coderen van de informatie,

-de vergelijking ervan met informatie uit het geheugen,

-beslissen,

-responsselectie en responsuitvoering.

Omdat de capaciteit van het menselijke informatieverwerkingssysteem te beperkt is om alle beschikbare informatie te verwerken binnen bepaalde tijdsmarges, is selectie van relevante informatie noodzakelijk. Daardoor is aandacht ook nauw verbonden met snelheid van informatieverwerking.

Front 4

Omdat de capaciteit van het menselijke informatieverwerkingssysteem te beperkt is om alle beschikbare informatie te verwerken binnen bepaalde tijdsmarges, is

Back 4

selectie van relevante informatie noodzakelijk.

Daardoor is aandacht ook nauw verbonden met snelheid van informatieverwerking.

Front 5

Aandachtscapaciteit verwijst naar

Back 5

de hoeveelheid informatie of mentale processen waaraan iemand aandacht kan besteden binnen een gegeven tijdsperiode.

Er kan onderscheid worden gemaakt tussen het passief getrokken worden van de aandacht (bottom-up controle) en het actief, intentioneel richten van de aandacht (top-down controle).

In het geval van bottom-up controle wordt de aandacht automatisch en onwillekeurig getrokken door een stimulus.

Bij top-down controle wordt de aandacht selectief en vrijwillig gericht en wordt dus de selectiviteit bepaald door de persoon.

Front 6

Er kan onderscheid worden gemaakt tussen

Back 6

het passief getrokken worden van de aandacht (bottom-up controle) en het actief, intentioneel richten van de aandacht (top-down controle).

In het geval van bottom-up controle wordt de aandacht automatisch en onwillekeurig getrokken door een stimulus.

Bij top-down controle wordt de aandacht selectief en vrijwillig gericht en wordt dus de selectiviteit bepaald door de persoon.

Front 7

In het geval van bottom-up controle wordt

Back 7

de aandacht automatisch en onwillekeurig getrokken door een stimulus.

Bij top-down controle wordt de aandacht selectief en vrijwillig gericht en wordt dus de selectiviteit bepaald door de persoon.

Front 8

Bij top-down controle wordt

Back 8

de aandacht selectief en vrijwillig gericht en wordt dus de selectiviteit bepaald door de persoon.

Front 9

Een veel gestelde vraag is in welk stadium van het informatieverwerkingsproces dergelijke selectie plaatsvindt. Volgens Broadbent (1958) doet deze bottleneck zich al in een vroeg stadium voor.

Hij veronderstelde het bestaan van

Back 9

een filter dat relevante informatie selecteert op basis van globale fysieke kenmerken, zoals kleur, plaats of toonhoogte.

Volgens deze theorie zou informatie dus parallel verwerkt worden tot het moment van selectie, waarna irrelevante informatie van verdere verwerking uitgesloten wordt.

Broadbent stelde zijn theorie later bij door een verzwakkingsfilter in plaats van een alles-of-niets filter te postuleren, en door een tweede, later selectiemechanisme te introduceren, volgens welke selectie plaatsvindt op basis van een combinatie van verschillende stimuluskenmerken. Dit proces noemde hij pigeonholing.

Front 10

Volgens deze theorie zou informatie dus parallel verwerkt worden tot het moment van selectie, waarna irrelevante informatie van verdere verwerking uitgesloten wordt.

Broadbent stelde zijn theorie later bij door

Back 10

een verzwakkingsfilter in plaats van een alles-of-niets filter te postuleren, en door een tweede, later selectiemechanisme te introduceren, volgens welke selectie plaatsvindt op basis van een combinatie van verschillende stimuluskenmerken.

Dit proces noemde hij pigeonholing.

Front 11

Gerichte aandacht

Men spreekt van gerichte aandacht wanneer

Back 11

de aandacht volledig gericht moet worden op een bron van stimulatie, een nauw omschreven categorie van stimuli, of een bepaald aspect van een voorwerp waarbij andere informatie wordt uitgesloten.

Een bekend voorbeeld hiervan is de Stroop- test: hierbij moet een dwingende responsneiging op grond van een sterk geautomatiseerde aardigheid onderdrukt worden om de veel minder geautomatiseerde respons mogelijk te maken.

Front 12

Een bekend voorbeeld hiervan is

Back 12

de Stroop- test: hierbij moet een dwingende responsneiging op grond van een sterk geautomatiseerde aardigheid onderdrukt worden om de veel minder geautomatiseerde respons mogelijk te maken.

Front 13

Verdeelde aandacht

Het dagelijkse leven vereist vaak dat we meerdere soorten input tegelijkertijd selecteren of meerdere taken tegelijk uitvoeren, zodat verdeelde aandacht nodig is.

Er is overtuigend bewijs dat multitasking – gelijktijdige, parallelle uitvoering van taken –

Back 13

niet bestaat en dat in verdeelde- aandachtcondities de aandacht zeer snel verlegd wordt van de ene taak naar de andere.

Front 14

Gecontroleerde en automatische informatieverwerking

Toch wordt soms gevonden dat de prestatie op taken in een dubbeltaakconditie even goed is als op de afzonderlijke taken. De verklaring hiervoor wordt geboden door

Back 14

de theorie van Shiffrin en Scheneider (1977).

Zij maken een onderscheid tussen twee kwalitatief verschillende informatieverwerkingsprocessen, namelijk gecontroleerde en automatische informatieverwerking. Automatische processen verlopen snel, worden niet gehinderd door capaciteitsbeperkingen en vragen geen bewuste aandacht.

Dankzij deze automatische informatieverwerking kunnen meerdere taken parallel worden uitgevoerd zonder dat er interferentie optreedt. Automatisering ontstaat na veel herhaling en training.

Front 15

Zij maken een onderscheid tussen twee kwalitatief verschillende informatieverwerkingsprocessen, namelijk

Back 15

gecontroleerde en

automatische informatieverwerking.

Automatische processen verlopen snel, worden niet gehinderd door capaciteitsbeperkingen en vragen geen bewuste aandacht.

Dankzij deze automatische informatieverwerking kunnen meerdere taken parallel worden uitgevoerd zonder dat er interferentie optreedt. Automatisering ontstaat na veel herhaling en training.

Front 16

Taken waarin men (nog) geen routine heeft, vergen wel nadrukkelijk aandachtscapaciteit.

Deze gecontroleerde informatieverwerking verloopt traag, vergt bewuste aandacht en inspanning, en is beperkt in capaciteit. De processen verlopen daarom serieel;

Back 16

er kan slechts een taak tegelijk worden uitgevoerd.

Gecontroleerde informatieverwerking doet sterk beroep op executieve functies.

Front 17

Gecontroleerde informatieverwerking doet sterk beroep op

Back 17

executieve functies.

Front 18

Intensiteit van aandacht

Alertheid
Om informatie te verwerken moeten we bij bewustzijn zin.

Alertheid is

Back 18

de ontvankelijkheid van het centrale zenuwstelsel voor stimulatie en naar fluctuaties hierin.

Fasische fluctuaties in de alertheid zijn kortetermijnveranderingen die grotendeels door de situatie of door de taakeisen bepaald worden. Denk bijv. Aan de schrikreactie die ontstaat na een alarmsignaal of aan het bewust meer aandacht schenken aan een taak die complexer wordt.

Tonische fluctuaties vinden daarentegen plaats over langere periodes en zijn meer vanuit het organisme bepaald in plaats van door de situatie. Men heeft deze ook niet altijd zelf in de hand en ze kunnen interfereren met de taakuitvoering.

Front 19

Fasische fluctuaties….

Tonische fluctuaties…..

Back 19

Fasische fluctuaties in de alertheid zijn kortetermijnveranderingen die grotendeels door de situatie of door de taakeisen bepaald worden. Denk bijv. Aan de schrikreactie die ontstaat na een alarmsignaal of aan het bewust meer aandacht schenken aan een taak die complexer wordt.

Tonische fluctuaties vinden daarentegen plaats over langere periodes en zijn meer vanuit het organisme bepaald in plaats van door de situatie. Men heeft deze ook niet altijd zelf in de hand en ze kunnen interfereren met de taakuitvoering.

Front 20

Fasische fluctuaties in de alertheid zijn

Back 20

kortetermijnveranderingen die grotendeels door de situatie of door de taakeisen bepaald worden. Denk bijv. Aan de schrikreactie die ontstaat na een alarmsignaal of aan het bewust meer aandacht schenken aan een taak die complexer wordt.

Tonische fluctuaties vinden daarentegen plaats over langere periodes en zijn meer vanuit het organisme bepaald in plaats van door de situatie. Men heeft deze ook niet altijd zelf in de hand en ze kunnen interfereren met de taakuitvoering.

Front 21

Tonische fluctuaties vinden daarentegen plaats over

Back 21

langere periodes en zijn meer vanuit het organisme bepaald in plaats van door de situatie.

Men heeft deze ook niet altijd zelf in de hand en ze kunnen interfereren met de taakuitvoering.

Front 22

Volgehouden aandacht

Volgehouden aandacht betreft

Back 22

het vermogen om langdurig de aandacht vast te houden voor een taakverrichting. Dit kan zowel het langdurige richten als verdelen van de aandacht betreffen.

Binnen de experimentele psychologie wordt volgehouden aandacht vaak bestudeerd met zogenaamde vigilantietaken. Hierbij gaat het om onderzoek naar de alertheid tijdens langdurige, zeer monotone taken, met een laagfrequent optreden van relevante prikkels.

Front 23

Binnen de experimentele psychologie wordt volgehouden aandacht vaak bestudeerd met

Back 23

zogenaamde vigilantietaken.

Hierbij gaat het om onderzoek naar de alertheid tijdens langdurige, zeer monotone taken, met een laagfrequent optreden van relevante prikkels.

Front 24

Posner en Petersen onderscheiden drie functionele aandachtsnetwerken, waarin zowel corticale als subcorticale gebieden participeren:

1. het vigilantienetwerk (met als functie alertheid),
2. het posterieure aandachtsnetwerk (met als functie het richten van de visuo-spatië le aandacht) en
3. het anterieure aandachtsnetwerk (met als functie het actief en selectief detecteren van informatie).

Back 24

1. het vigilantienetwerk (met als functie alertheid),
2. het posterieure aandachtsnetwerk (met als functie het richten van de visuo-spatië le aandacht) en
3. het anterieure aandachtsnetwerk (met als functie het actief en selectief detecteren van informatie).

Front 25

1. het vigilantienetwerk (met als functie

Back 25

alertheid),

2. het posterieure aandachtsnetwerk (met als functie het richten van de visuo-spatië le aandacht) en
3. het anterieure aandachtsnetwerk (met als functie het actief en selectief detecteren van informatie).

Front 26

2. het posterieure aandachtsnetwerk (met als functie

Back 26

het richten van de visuo-spatië le aandacht)

3. het anterieure aandachtsnetwerk (met als functie het actief en selectief detecteren van informatie).

Front 27

3. het anterieure aandachtsnetwerk (met als functie

Back 27

het actief en selectief detecteren van informatie).

Front 28

Het vigilantienetwerk is verantwoordelijk voor het

Back 28

alert reageren in situaties die om waakzaamheid vragen en voor het in stand houden van deze alerte toestand zolang dat nodig is.

Het vigilantienetwerk omvat de hersenstam, de locus ceruleus, de intralaminaire thalamuskernen en de rechterhemisfeer, met namen de rechtslaterale frontaalkwab.

Het posterieure netwerk is betrokken bij de visueel-ruimtelijke aandacht, met als belangrijkste hersengebieden de posterieure parietale cortex, de pulvinar en de colliculus superior.

Het anterieure aandachtsnetwerk omvat het voorste deel van het cingulum en de supplementaire motorcortex. Het anterieure aandachtsnetwerk wordt verondersteld executieve sturing te geven aan vrijwillig gedrag en denkprocessen, en is daarom in feite een beschrijving van de executieve functies.

Front 29

Het vigilantienetwerk omvat

Back 29

de hersenstam, de locus ceruleus, de intralaminaire thalamuskernen en de rechterhemisfeer, met namen de rechtslaterale frontaalkwab.

Het posterieure netwerk is betrokken bij de visueel-ruimtelijke aandacht, met als belangrijkste hersengebieden de posterieure parietale cortex, de pulvinar en de colliculus superior.

Het anterieure aandachtsnetwerk omvat het voorste deel van het cingulum en de supplementaire motorcortex. Het anterieure aandachtsnetwerk wordt verondersteld executieve sturing te geven aan vrijwillig gedrag en denkprocessen, en is daarom in feite een beschrijving van de executieve functies.

Front 30

Het posterieure netwerk is betrokken bij

Back 30

de visueel-ruimtelijke aandacht, met als belangrijkste hersengebieden de posterieure parietale cortex, de pulvinar en de colliculus superior.

Het anterieure aandachtsnetwerk omvat het voorste deel van het cingulum en de supplementaire motorcortex. Het anterieure aandachtsnetwerk wordt verondersteld executieve sturing te geven aan vrijwillig gedrag en denkprocessen, en is daarom in feite een beschrijving van de executieve functies.

Front 31

Het anterieure aandachtsnetwerk omvat het voorste deel van het cingulum en de supplementaire motorcortex.

Het anterieure aandachtsnetwerk wordt verondersteld

Back 31

executieve sturing te geven aan vrijwillig gedrag en denkprocessen, en is daarom in feite een beschrijving van de executieve functies.

Front 32

Executieve functies

Executieve controle is vooral nodig in taken die nieuw en complex zijn, vragen om planning, foutendetectie, conflictoplossing en aanpassing en daardoor minder of niet op routine uitgevoerd kunnen worden.

Het domein van de executieve functies betreft situaties die

Back 32

een beroep doen op gecontroleerde informatieverwerking, waarin de aandacht bewust en intentioneel gericht moet worden op de relevante informatie.

Het woord 'zelf' is het kernbegrip van de executieve functies: het gaat om zelfgestuurd gedrag dat voortkomt uit eigen intenties en motivatie van een individu.

Traditioneel wordt aan de prefrontale hersengebieden een centrale rol toegekend in het neurobiologisch substraat van executieve functies.

Front 33

Het woord 'zelf' is het kernbegrip van de executieve functies: het gaat om

Back 33

zelfgestuurd gedrag dat voortkomt uit eigen intenties en motivatie van een individu.

Traditioneel wordt aan de prefrontale hersengebieden een centrale rol toegekend in het neurobiologisch substraat van executieve functies.

Front 34

Executieve controle: unitaire theorieën

Het concept van executieve controle is uitgewerkt in de mentaalschematheorie van

Back 34

Norman en Shallice (1986).

In dit informatieverwerkingsmodel wordt ervan uitgegaan dat al ons denken en handelen is gebaseerd op de activatie van mentale schema’s.

Schema’s kunnen worden opgevat als programma’s of routines die de interpretatie van binnenkomende informatie (input) en de daaropvolgende actie bepalen. Deze schema’s kunnen worden geactiveerd door informatie uit de buitenwereld.

Front 35

Schema’s kunnen worden opgevat als

Back 35

programma’s of routines die de interpretatie van binnenkomende informatie (input) en de daaropvolgende actie bepalen.

Deze schema’s kunnen worden geactiveerd door informatie uit de buitenwereld.

Front 36

Binnen de mentaalschematheorie wordt voor de selectie van schema’s een onderscheid gemaakt tussen

Back 36

routinematige en

niet-routinematige situaties.

Drie mechanismen reguleren de activatiedrempel en de onderlinge krachtsverhoudingen tussen schema’s:

-competitieselectie,

-laterale modulatie, en het

-superviserend aandachtssysteem (SAS).

De eerste twee mechanismen bepalen schemaselectie in routinematige situaties. Competitieselectie houdt in dat de selectie van schema’s automatisch verloopt. Het sterkste schema wint en wordt actief.

Laterale modulatie betreft de onderlinge invloed van actieve schema’s op elkaar waardoor een actief schema een daarmee incompatibel ander schema kan onderdrukken en een compatibel schema kan faciliteren.

Front 37

Drie mechanismen reguleren de activatiedrempel en de onderlinge krachtsverhoudingen tussen schema’s:

-c

-l

-s

Back 37

-competitieselectie,

-laterale modulatie, en het

-superviserend aandachtssysteem (SAS).

De eerste twee mechanismen bepalen schemaselectie in routinematige situaties. Competitieselectie houdt in dat de selectie van schema’s automatisch verloopt. Het sterkste schema wint en wordt actief.

Laterale modulatie betreft de onderlinge invloed van actieve schema’s op elkaar waardoor een actief schema een daarmee incompatibel ander schema kan onderdrukken en een compatibel schema kan faciliteren.

Front 38

-competitieselectie,

-laterale modulatie, en het

-superviserend aandachtssysteem (SAS).

De eerste twee mechanismen bepalen schemaselectie in routinematige situaties. Competitieselectie houdt in dat de selectie van schema’s automatisch verloopt. Het sterkste schema wint en wordt actief.

Laterale modulatie betreft

Back 38

de onderlinge invloed van actieve schema’s op elkaar waardoor een actief schema een daarmee incompatibel ander schema kan onderdrukken en een compatibel schema kan faciliteren.

Front 39

Het superviserend aandachtssysteem (SAS) wordt actief in situaties waarin

Back 39

we bewust keuzes moeten maken en de routinematige selectie van schema’s onderdrukt moet worden.

De top-down modulatie van competitieselectie door het SAS zou middels diverse controleprocessen verlopen. Wanneer men een complexe taak uitvoert, is het noodzakelijk om de benodigde informatie net zo lang geactiveerd te houden in het werkgeheugen tot het doel bereikt is.

Front 40

De rol van het werkgeheugen in het executieve functioneren is uitgewerkt door Baddeley.

Het centrale sturingssysteem in zijn werkgeheugentheorie is

Back 40

de central executieve.

Dit is een flexibel, superviseren systeem dat verantwoordelijk is voor de aansturing van de hulpsystemen en de controle en regulatie van cognitieve processen. Daarmee is het dus zeer vergelijkbaar met het SAS.

Front 41

de central executieve

Dit is een flexibel, superviseren systeem dat verantwoordelijk is voor

Back 41

de aansturing van de hulpsystemen en de controle en regulatie van cognitieve processen.

Daarmee is het dus zeer vergelijkbaar met het SAS.