Frumulífeðlisfræði 2015 - 1.hluti

Front 1

Homeostasis - Samvægi

Back 1

Líkami okkar skapar frumum líkamans það umhverfi innan líkamans sem þær þurfa til að geta lifað og starfað = innra umhverfið Samvægi í líkamanum er forsenda heilbrigðs líkama. Án samvægis verður líkaminn sjúkur og mikil frávik geta leitt til dauða. Samvægi þýðir að þegar eitthver þáttur í líkamanum fer úr venjulegu ástandi (t.d.blóðsykur) þá er annar mótþáttur sem vinnur gegn hækkun/lækkun til að koma eðlilegu ástandi afturá.

Front 2

acclimatization

Back 2

Það þýðir að ákveðin kerfi auka starfsemi sína í breyttum aðstæðum, þ.e.a.s við breytum ekki starfsemi heldur aukum hana.

Front 3

Extracellular fluid - Utanfrumuvökvi

Back 3

Allur vökvi utan frumu kallast utanfrumuvökvi. Hann skiptist í plasma 25% sem er próteinríkt(blóðvökvi) og millifrumuvökva 75% sem er allur vökvi utan frumu fyrir utan blóð.

Front 4

Intracellular fluid - Innanfrumuvökvi

Back 4

Allur vökvi innan frumna. Uppsetning innan frumuvökva er allt önnur en utanfrumuvökva því frumur þurfa t.d. ýmis prótein til að vaxa og nota frumuhimnuna til að stjórna því að þau flæði ekki inn.

Front 5

TBW total body water

Back 5

55-60% af þyngd líkamans,2/3 af vatninu er innanfrumuvökvi og1/3 utanfrumuvökvi.

Front 6

Set point

Back 6

Viðmið fyrir líkamann til að starfa eftir þegar við stillum kerfin okkar, t.d. líkamshiti.Set pointið getur breyst, t.d. þegar við fáum hita .

Front 7

Steady state

Back 7

Líkamshiti breytist ekki þó við séum í herbergi við 20° eða 40°, það þarf þó orku til að viðhalda líkamshitanum.

Front 8

Equilibrium

Back 8

Þegar að t.d. líkamshiti er stöðugur í umhverfi og ekkert þarf að leggja til til að halda honum þannig, þ.e.a.s. engin orka út og engin orka inn – stöðugt ástand.

Front 9

Homeostasis + stýrikerfi

Back 9

Til þess að hægt sé að viðhalda samvægi í líkamanum þarf stýrikerfi og samskipti milli frumna að vera til staðar.

Front 10

Dæmi um stýrikerfi í Homeostasis:

Back 10

–Staðbundinstjórnun (paracrine og autocrine)

–Viðbragðsbogi (reflex control)

–Taugakerfið

–Hormónakerfi (endocrine)

–Stjórnunarpeptíð (cytokine)

Front 11

Hormón sem stýrikerfi

Back 11

Virka eins og útvarp, það sendir ákveðið boð af stað og aðeins ákveðnar frumur með réttu viðtakanna geta tekið við boðunum og brugðis trétt við.

Front 12

Taugafrumur sem stýrikerfi

Back 12

Hafa samband beint við frumuna sem þær vilja hafa áhrif á með taugaboðefnum (neurotransmitters).

Front 13

Paracrine boð

Back 13

Er þegar að fruma hefur áhrif á næstu frumu (staðbundið).

Front 14

Autocrine boð

Back 14

Eru boð frá frumu sem hefur áhrif á sjálfa sig (eina boðið sem er ekki intracellular, er líka staðbundið).

Front 15

Viðbragðsbogi

Back 15

Skynnemar nema breytingar sem áreiti veldur, aðlægar brautir liggja AÐ heila þar sem heilinn vinnur úr upplýsingunum. Þar á sér stað samþætting sem hefur set pointið sem viðmið. Frálægar brautir FRÁ heila bera þá upplýsingar um hvernig eigi að bregðast við áreitinu, þá verður SVAR við upphaflegu áreitinu.

Front 16

Stjórnunarpeptíð(cytokine)

Back 16

Þetta eru frumur sem hjálpa til við samskipti frumna í ónæmissvörum og eru aðallega að skipa frumum fyrir og segja þeim að fara að bólgum og sýkingum.

Front 17

Atóm

Back 17

Atóm er samsett úr eindum sem kallast prótónur(+), neutrónur(óhlaðið) og electrónur(-) . Ólíkar hleðslur dragast að hvor annarri, líkar hrinda hvor annarri frá.

Front 18

Sætistala

Back 18

fjöldi prótóna(+)= sætistalan=true

Front 19

Massatala

Back 19

Segir til um massa atóms miðað við massa annarra atóma, erum ekki að tala um þyngd í grömmum í þessu tilfelli heldur er notast við eininguna dalton. Þar sem oftast eru jafnmargar prótónur og neutrónur er massatalan yfirleitt tvöföld sætistalan.

Front 20

Gram atomic mass - GAM

Back 20

Er magn frumefnis í grömmum sem samsvarar tölugildinu á atómmassanum.

Front 21

Ísótópar

Back 21

Eru mismunandi form frumefnis þar sem prótónurnar eru jafnmargar en ekki neutrónurnar.

Front 22

Jón

Back 22

Er frumeind eða hópur frumeinda með rafhleðslu.

Front 23

Sameind

Back 23

Tvö eða fleiri atóm tengd saman.

Front 24

Samgild tengi

Back 24

Mjög sterk tengi, mikil orka bundin í þeim og því þarf mikla orku til að rjúfa þau. Myndast þegar að atómin nýta elektrónur hvers annars til að fylla hvelin hjá sér.

Front 25

Skautuð samgild tengi

Back 25

Þegar sameiginlegu elektrónurnar dreifast ekki jafnt milli atómanna og sameindin verður skautuð, t.d.H20

Front 26

Óskautuð samgild tengi

Back 26

Jöfn dreifing,sameindin óskautuð t.d.CH4

Front 27

Jónísk tengi

Back 27

Jónir með mismunandi hleðslu tengjast, NaCl

Front 28

Vetnistengi

Back 28

Skautaðar sameindir loða saman ekki sterkir kraftar og mjög auðvelt að rjúfa.

Front 29

Sindurefni

Back 29

Stök elektróna á ysta hveli, getur verið bæði atóm eða sameind. Mjög óstöðugt efni og hvarfast mjög auðveldlega við önnur efni.

Front 30

Lausn - Solution

Back 30

Lausn = Efni + leysir

Efni sem leysast upp í vökva= solutes Vökvinn sem leysir upp efnin= solvent (leysir)

Front 31

Mólstyrkur

Back 31

Segir til um fjölda einda í ákveðnu rúmmáli af leysi, hversu mörg mól eru í hverjum lítra(mol/L). Eitt mól af glúkósa leyst í 1 lítra af vatni, mólstyrkur þá 1 mol/L.

Front 32

Lífræn efni - Organic molecules

Back 32

Öll efni sem innihalda kolefni (C)

Lífræn efni geta innihaldið ásamt kolefni (C) - vetni(H), súrefni(O), nitur(N) og brennistein(S). Þessi fimm efni mynda saman fjölda efnasambanda sem eru grundvöllur alls lífs.

Front 33

Kolefni - C

Back 33

C getur myndað 4 samgild tengi– þetta er algjört grundvallaratriði og lífið á jörð einkennist af þessu.

Front 34

Macromolecules - Risasameindir

Back 34

Innihalda þúsundir atóma

Front 35

Polymers - (fjölliður)

Back 35

Risasameindir sem myndaðar eru úr mörgum smærri svipuðum einingum sem tengjast saman, t.d. mörg gerviefni eins og polyester. Bygging og eiginleikar fjölliða tengjast. Hvernig er byggingin– hversu margar fjölliður, hvernig tengjast þær og í hvaða röð= segir allt til um eiginleika þeirra.

Front 36

Kolvetni

Back 36

Mikilvægasti orkugjafi líkamans. Orkan sem við nýtum úr kolvetnum losnar þegar efnatengin milli sameindanna eru rofin og bundin í aðra sameind sem kallast ATP en ATP er orkumiðill líkamans og nýtist í öll verk hans.

Front 37

Einsykrur

Back 37

Skiptist í pentósa, ríbósa og glúkósa (einnig frúktósi og galaktósi).

Front 38

Tvísykrur

Back 38

Tvær einsykrur tengdar saman; súkrósi(glúkósi+ frúktósi), maltósi(2x glúkósi) og laktósi(glúkósi+ galaktósi).

Front 39

Fjölsykrur

Back 39

Margar einsykrur í löngum keðjum t.d. glýkógen,sellúlósi,sterkja Glýkógen er t.d. fullt af glúkósa saman, og það er einn helsti orkuforði líkamans.

Front 40

Fitur

Back 40

Eru aðallega gerðar úr kolefni og vetni sem tengjast saman með óskautuðum tengjum. Óskautað = leysast illa í vatni(vatn er skautað). Helstu hlutverk fitu er m.a. orkugjafi í líkamanum, mynda frumuhimnur og eru boðefni.

Front 41

Fjórir flokkarfitu:

Back 41

Fitusýrur, þríglýseríð (hin eiginlega fita), fosfólípíð og sterar.

Front 42

Fitusýrur

Back 42

Langar kolvetnisefniskeðjur með karboxylhóp Mettaðar fitusýrur= engin tvítengi

Ómettaðar fitusýrur= tvítengi Fjölómettaðarfitusýrur= fleiri en eitt tvítengi.

Front 43

Þríglýseríð

Back 43

Samanstendur af glýseríði og 3x fitusýrum. Eru óhlaðnar, óskautaðar og vatnsfælnar sameindir. Aðalhlutverk er langtímageymsla orku í form ifitu í fituvef líkamans. Fitusýrur geta myndað dýrafitu (mettuð fita eða hörð fita) eða plöntufitu (ómettuð fita eins og olíur)

Front 44

Fosfólípíðar:

Back 44

Eru svipaðir og þríglýseríð en hafa fosfat og nitur.Mynda pólaðan hausmeð 2 ópóluðum hölum. (amphipathic). Eru í frumuhimnum.

Front 45

Sterar

Back 45

Allt öðruvísi bygging en þríglýseríð og fosfólípíðar. 4 tegundir: kólesteról, kortísól, estrógen, testósterón.

Front 46

Prótein

Back 46

Prótein eru gerð úr amínósýrum.

Helstu hlutverk próteina: flutningur, genatjáning, ensím, samskipti milli frumna, samdrættir, bygging og lögun,ónæmiskerfið o.fl.

Front 47

Fyrsta stigs Próteinbygging

Back 47

Röð amínósýra í próteinkeðju með peptíðtengjum (tengi sem tengja amínósýrur saman) Hvernig amínósýrur raðast niður í einfalda röð– hvaða amínósýrur, í hvaða röð og hve margar. Fyrsta stigið segir allt til um virkni próteinsins.

Front 48

Annars stigs próteinbygging

Back 48

Regluleg og endurtekin uppröðun hluta próteinkeðjunnar, skiptist í alfa-helix og beta-fleti. Hér myndast vetnistengi

Front 49

Þriðja stigs próteinbygging

Back 49

Heildarlögun próteinsameinda, hvernig próteinkeðjan er undin upp í þrívíddarlögun, t.d. hvort það sé þráðlaga eða hnattlaga. Hnyklun próteins ákvarðast af fyrsta stigs uppbyggingu. Hér ertu komin með vetnistengi, jónatengi, tog milli óskautaðra svæða, dísúlfíðtengi ofl.

Front 50

Fjórða stigs próteinbygging

Back 50

Verður þegar 2 eða fleiri próteinkeðjur tengast og mynda stóra, skipulagða einingu sem er aðallega haldið saman af ósamgildum kröftum. Dæmi: hemóglóbín.

Front 51

Kjarnsýrur

Back 51

Geyma, tjá og miðla erfðaupplýsingum í frumum líkamans (vöðvafrumu, taugafruma). 2 gerðir af kjarnsýrum: DNA (TAGC basar) og RNA (UAGC basar)

Front 52

Núkleotíð

Back 52

Hver DNA sameind samanstendur af mörgum genum sem bera upplýsingar um og stýra smíði eins fjölpeptíðs(próteina). Sum gen skrá fyrir RNA. Þetta eru keðjur byggingareininga sem kallast núkleótíð.

Front 53

DNA

Back 53

Deoxýríbósa kjarnsýra sem myndar erfðaefni í öllum lífverum og sumum veirum. Hún er mynduð úr tveimur þráðum línulegra fjölliða afdeoxýríbókirnum sem vefjast hvor um annan og mynda þannig form sem minnir á hringstiga

Front 54

RNA

Back 54

Ribonucleic acid er kjarnsýra, sem finnst í umfrymi allra fruma. RNA er erfðaefni og flytjur erfðaupplýsingar frá DNA yfir í prótein.

Front 55

Gen

Back 55

Inniheldur upplýsingar byggingu eins próteins þ.e.a.s í hvaða röð amínósýrur eiga að vera.Við höfum 20.000 gen í genasafninu okkar.

Front 56

Krómósóm

Back 56

Maðurinn hefur46 krómósóm, 23 litningapör.

Front 57

Tákni

Back 57

Röð þriggjaríbónúkleótíðaí mRNA keðju sem skráir fyrir tiltekna amínósýru.

Front 58

Erfðalykill

Back 58

Núkleótíðaröð í RNA gerð af 3x táknum sem ákvarða röð amínósýrna í próteinsmíð.

Front 59

rRNA

Back 59

Hluti af ríbósómi, í ríbósómum fer próteinsmíði fram.

Front 60

tRNA

Back 60

Flytja amínósýru eina í einu þangað sem próteinkeðjur vaxa á ríbósómum.

Front 61

mRNA

Back 61

Flytja upplýsingar sem hafa verið umritaðar frá DNA til ríbósóma

Front 62

Eftirmyndun

Back 62

Er það ferli þegar afrit af DNA er búið til þegar fruma skiptir sér þannig að hvor dótturfruma fær sama DNA.

Front 63

Umritun

Back 63

Ferli þar sem DNA er lesið og afritað. Afurðirnar eru mRNA sem bera upplýsingarnar úr DNA þangað sem prótein eru smíðuð.

Front 64

Þýðing

Back 64

Ferli þar sem umritunarupplýsingar eru notaðar við próteinsmíði. Fer fram í ríbósómum utan kjarna frumunnar. mRNA tengist ríbósómi, amínósýrur eru fluttar þangað af tRNA og þær tengdar saman í sérhæft prótein.

Front 65

Ligand

Back 65

Kallast það efni sem binst við prótein í hvert skipti.Það binst við prótein vegna veikra rafkraftra, þessar bindingar fela ekki í sér samgild tengi og eru að jafnaði afturkræfar.

Front 66

Bindistaður

Back 66

Svæðið á próteininu sem ligandin binst við kallast bindistaður. Prótein getur haft marga bindistaði, hver sérhæfður fyrir ákveðið ligand, eða marga bindistaði fyrir sama ligandið.

Front 67

Sértækni

Back 67

Virkni próteina ræðst af því hvaða efni bindast við það.

Front 68

Þættir sem hafa áhrif á virkni próteina

Back 68

Nálægð

Sækni

Chemical specificity

Front 69

Allósterísk stýring

Back 69

Tenging sameindar við eitt bindiset á próteininu hefur áhrif á tengingu annarrar sameindar við annað bindiset. Getur verið jákvæð og neikvæð.

Front 70

Samgild stýring

Back 70

Tenging hlaðins hóps við próteinið með samgildu tengi til að sameind geti bundist við próteinið.

Front 71

Anabolism

Back 71

Efnahvörf þar sem efni eru sett saman. (Uppbygging)

Front 72

Catabolism

Back 72

Efnahvörf þar sem efnasambönd eru rofin og orka losnar. (Niðurbrot)

Front 73

Virkjunarorka

Back 73

Sú orka sem hvarfefnin þurfa að öðlast til að efnahvörf geti átt sér stað. Árekstrar milli sameinda gefa virkjunarorku. Ef það þarf háa virkjunarorku þá verður efnahvarfið hægara.

Front 74

Hvati - (catalyst)

Back 74

Er helsta hjálp efnahvarfa, lækkar virkjunarorku efnahvarfs og færa hvarfefnin saman sem auðveldar þeim að hvarfast à veldur auknum hvarfhraða. Hvati tekurEKKI þátt í efnahvarfinu, hann breytir ekki orkuinnihaldi hvarf-ogmyndefna hann einfaldlega lætur efnahvarfið gerast.

Front 75

Ensím-hvatar

Back 75

Ensím eru gerð úr próteinum og helsta hlutverk þeirra eru að vera hvatar. Ensím lækka virkjunarorku efnahvarfa og gera þau þ.a.l. hraðari.

Ensím þurfa málmjón, kóensím eða bæði til að virkjast - cofactor (hjálparefni)

Front 76

Metabolism - Efnaskipti

Back 76

Öll þau efnahvörf semeiga sér stað í lífveru kallast í heild efnaskipti.

Front 77

Oxun

Back 77

Efni oxast þegar það gefur H+ til annarrar sameindar.

Front 78

Afoxun

Back 78

Efni afoxast þegar það tekur H+ af annarri sameind yfir á sig.

Front 79

NAD

Back 79

Er oxunarvaldur (lætur önnur efni oxast og afoxast þá sjálft).

Front 80

Krebshringurinn– sítrónusýruhringurinn

Back 80

Til að mynda ATP sem við nýtum svo til orku. Sítrónusýruhringurinn= kolefnisatóm asetýlhópsins eru oxuð í koldíóxíð í hvatberum sem við öndum frá okkur og orka myndast og flyst yfir í efnatengi afoxaðra kóensíma (rafeindaflutningskeðjan)

Front 81

Asetýl kóensím A (Asetyl CoA)

Back 81

Kemur frá pýrúvata sem er afurð glúkósa, fitusýrum eða amínósýrum) erefnið sem fer inn í krebbs-hringinn til að byrja ferlið.

Front 82

Oxalóasetat

Back 82

Fyrsta efnið í sítrónusýruhringnum er oxalóasetat. AsetýlkóensímA tengist því í upphafi og lokaafurðsítrónusýruhringsins er einnig oxalóasetat.

Front 83

Rafeindaflutningskeðjan

Back 83

Mikilvæg í að framleiða orku.

ADP fosfórilerað og úr verður ATP.

Front 84

Glycolysis

Back 84

Glúkósa breyttí 2x pýrúvata sem fer í Krebshringinn, myndast einnig 2x ATP og 2x NADH fyrir hverja pýrúvatasameind.

Front 85

Gluconeogenesis

Back 85

Nýmyndun glúkósa, amínósýrur, pýruvata ofl. Breytt í glúkósa þegar þörf er á orku.

Front 86

Glycogenesis

Back 86

Glúkósa breytt í glýkógen og geymdur þegar orkuþörf er fullnægt.

Front 87

Glycogenolysis

Back 87

Glýkógen brotið niður í glúkósa þegar við þurfum orku .

Front 88

Glýkógen

Back 88

Er geymsluform glúkósa og við finnum það í vöðvum og lifur.

Front 89

Beta-oxun

Back 89

Ef frumur þarfnast orku eru fitusýrum breytt í asetýl-coA í nokkrum skrefum sem kallast beta-oxun, ef það er næg orka er þeim breytt aftur í þríglýseríð og það geymt í fituvef

Front 90

Ketónar

Back 90

Eru vatnsleysanlegir svo þeir geta farið í alla vefi líkamans. Ketónið asetóasetat getur svo klofnað enn fremur í aseton sem er eitrað Þegar asetóasetat myndast er það losað í blóðið þar sem það breytist í aseton. Aseton er losað úr líkama með öndunarlofti.

Front 91

Efnaskipti próteina

Back 91

Í magasafa er pepsínógen virkjað í pepsín af HCl, pepsín rífur peptíðtengi. Fjölpeptíðin færast í mjógirni þar sem brisensímin vatnsrjúfa frekar peptíðtengin.

Amínóhópur er fjarlægður, nitur notað við smíði nýrra niturefna eða fer í þvagefnishring, kolefnin eru byggð í sambönd sem geta farið í sítrónusýruhringinn.